Իտալացին՝ Հայոց ցեղասպանության, կոմունիստ Պիկասոյի, Բեռլուսկոնիի հակամշակութային քայլի և այլոց մասին

Դեմետրիո Պապարոնիի «Գեղեցիկը, բարին եւ չարը» գրքում հայերի մասին մեծ անդրադարձ կա

Հայաստանի ազգային պատկերասրահի նախաձեռնությամբ հայերեն հրատարակվել է արվեստի քննադատ, իտալացի էսսեիստ ու ցուցահանդեսի համադրող Դեմետրիո Պապարոնիի «Գեղեցիկը, բարին եւ չարը. ինչպես է քաղաքականությունն ազդել արվեստի վրա` վերջին հարյուր տարիների ընթացքում» գիրքը:

Այն իտալերենից թարգմանել է Սոնա Ավագյանը, իսկ շապիկին Ռաֆայել Մեգալի «Նկարիչն ու իր մայրը» նկարն է: Պապարոնին գրել է, որ արվեստագետը պարտավորված չէ զբաղվել նպատակաուղղված արվեստով եւ ընդունել քաղաքական դիրքորոշում. «Նա եկեղեցուց, քաղաքական կուսակցություններից կամ ցանկացած ենթակարգություններից ազատ լինելու արտոնյալ իրավունք ունի»:

Արվեստի քննադատը միեւնույն ժամանակ նաեւ հավելել է, որ եւ ամբողջատիրական, եւ ժողովրդավարական համակարգերը արվեստն օգտագործել են իրենց քաղաքական գերիշխանությունը լեգիտիմացնելու համար: Մի բան, որ տարբեր ձեւերով, շարունակվում է մինչ օրս: Գրքում Պապարոնին ներկայացնում է, թե ինչպես 17-րդ դարում Լյուդովիկոս XIV -ի գերիշխանության եւ 18-րդ դարում Լուսավորության դարաշրջանի եւ հեղափոխության շնորհիվ Ֆրանսիան հաստատվեց որպես գերիշխող քաղաքական ուժ քաղաքական, ռազմական եւ մշակութային ասպարեզներում, սակայն Նապոլեոնի շնորհիվ միայն Փարիզը հռչակվեց ժամանակակից արվեստի համաշխարհային մայրաքաղաք:

«Նապոլեոնը հասկացել էր, որ Ֆրանսիան աշխարհում քաղաքական գերիշխանության կհասնի միայն, եթե ձեռք բերի մշակութային գերիշխանություն, այդպիսով նա ակտիվ դեր կատարեց փարիզյան թատրոնների կառավարման հարցում, ստանձնելով ծրագրերի եւ դերասանների ընտրությունը, նպաստեց ճարտարապետության զարգացմանն ու հուշարձանների ստեղծմանը, մեծ ազդեցություն ունեցավ այդ դարաշրջանի արտիստների վրա, խրախուսեց երաժշտական ներկայացումները: Բայց նրա իսկական հանճարեղ քայլը անտիկ արվեստի գործերի բացառիկ հավաքածուն էր, որի հիման վրա 1915թ. Լուվրում հիմնվեց արվեստի կենտրոնական թանգարանը»,-գրում է հեղինակը ու հավելում, որ այնտեղ ցուցադրվող գործերի մեծ մասը ռազմավար էին:

Մարկիզ դը Մարինին էլ այլ քայլ կատարեց` Լյուդովիկոս XIV -ի նստավայրի մի մասը հասարակության համար բաց թանգարան դարձրեց: Իմիջիայլոց, Նապոլեոնը գիտակցում էր, որ նորաձեւությունը նույնպես կարող է դեր խաղալ Ֆրանսիայի հեղինակության բարձրացման վրա, նա անգամ նորաձեւության ամսագիր էր հովանավորում: Գրքում այլ տպավորիչ օրինակներ կան: Օրինակ, Պապարոնին հիշեցնում է, որ թեեւ Ստալինի մահից հետո Գերմանիային հաջողվեց վերադարձնել արվեստի որոշ գործեր, գերմանացիները բազմաթիվ գլուխգործոցների կորուստը մինչ օրս նվաստացուցիչ են համարում:

«Գերմանացի ժողովրդի հոգեվիճակն արտահայտելու համար 2013թ. հունիսի 21-ին Անգելա Մերկելը հրաժարվեց ներկա գտնվել ՌԴ նախագահ Վլադիմիր Պուտինի հետ Էրմիտաժում ցուցահանդեսներից մեկի բացմանը, որտեղ ներառված էին Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի ավարտին Կարմիր բանակի կողմից Գերմանիայում բռնագրավված ավելի քան վեց հարյուր արվեստի գործեր:

Գերմանական կառավարության մամլո խոսնակն էլ այդ առիթով հայտարարեց, որ միջազգային իրավունքի համաձայն՝ այդ գործերը պետք է վերադարձվեն Գերմանիային»,-հիշատակվում է Պապարոնիի գրքում: Իտալացի արվեստի քննադատի գրքում անդրադարձ կա նաեւ հայերին, օրինակ, Ավդեյ Տեր-Օհանյանի 1998 թ. դատավարությանը, որին մեղադրում էին կրոնական լարվածություն առաջացնելու մեջ՝ Մոսկվայի Մանեժում «Երիտասարդ աթեիստը» ներկայացման ժամանակ կացնի հարվածներով քրիստոնեական սրբապատկերներ ոչնչացնելու համար:

Դեմետրիո Պապարոնիի «Գեղեցիկը, բարին եւ չարը» գրքի մի գլուխը նվիրված է Արշիլ Գորկուն, այն վերնագրված է «Արշիլ Գորկու հայկական Ամերիկան»: Արվեստի քննադատը Գորկու արվեստի միջոցով խոսում է հայերի ու Հայոց ցեղասպանության մասին. «Կուրտ Վոննեգուտի «Կապտամորուսը» վեպում հեղինակը պատմում է հայերի ցեղասպանության մասին՝ կոտորածից հրաշքով փրկված եւ Միացյալ Նահանգներում ապաստան գտած հայ աբստրակտ էքսպրեսիոնիստ նկարչի հիշողությունների միջոցով»:

Պապարոնին գրում է, որ Գորկին երբեք առիթը բաց չի թողել հիշեցնելու իր ծագումը. «Գորկու կտավներում հայկական հարցն արտահայտվում է իր ողջ բարդությամբ, քանի որ այն խորապես կապված է նկարչի կենսագրության հետ…Անժխտելի է մտավորականների դերի կարեւորությունը՝ լույս սփռելու անցանկալի հիշողությունների վրա, որոնք քաղաքական եւ տնտեսական շահերը փորձում են մոռացության մատնել: Այդ տեսանկյունից մտավորականների համբավը գործիք է, որը թույլ է տալիս հակազդել իրական քաղաքականության ցինիզմին:

Այն ազգը, որի մտավորականները տեսանելի չեն, խոցելի է, օտարների կողմից գրված նրա պատմությունը ենթակա է մանիպուլյացիայի: Հիմնականում մտավորականներն են աշխարհի ուշադրությունը հրավիրում իրենց ժողովրդի խնդիրների վրա…Հայերի մասին քիչ գրականություն կա, եթե լիներ ավելի շատ, ինչպես հրեա մտավորականների շնորհիվ Հոլոքոստի մասին, նրանց ցեղասպանությունն այսօր այլ կերպ կընկալվեր, եւ Թուրքիան չէր կարողանա առաջ տանել իր ժխտողական քաղաքականությունը, այսինքն չէր կարողանա խուսափել ճանաչումից, ինչպես գերմանացիները Հոլոքոստի դեպքում»,-գրում է իտալացի արվեստի քննադատը:

Նաեւ այդ համատեքստում թվարկում աբստրակտ էքսպրեսիոնիզմի հրեա առաջնորդների անունները: Նա անդրադառնում է Ատոմ Էգոյանի «Արարատ» ֆիլմին, Ֆրանց Վերֆելի «Մուսա լեռան քառասուն օրը» գրքին, աբստրակտ էքսպրեսիոնիստ քանդակագործ Ռուբեն Նաքյանի արվեստի՝ Թուրքիայում ճանաչված չլինելուն: Դեմետրիո Պապարոնիի «Գեղեցիկը, բարին եւ չարը» գրքում անդրադարձ կա այն միտումին, որ քսաներորդ դարին բնորոշ գաղափարախոսական պատերազմների ողբերգական հետեւանքների համեմատ մշակույթի վրա ազդելու ներկայիս քաղաքականության փորձերը երբեմն ֆարսի են վերածվում: Նա հիշեցնում է, թե, օրինակ, ինչպես էր Իտալիայի վարչապետ Սիլվիո Բեռլուսկոնին կարգադրել Տիեպոլոյի «Ժամանակի բացահայտած ճշմարտությունը» կտավի կրկնօրինակի վրա ծածկել կնոջ կուրծքը:

Արվեստի քննադատը արվեստի ոլորտում գերիշխանության հասնելու չինական նկրտումներին էլ է անդրադարձել: Նա գրում է, որ ներկայումս չինացի շատ մեծահարուստներ, որոնք թեեւ չեն ապրում Չինաստանում, սակայն հսկայական կապիտալներ են ներդնում իրենց երկրում՝ աջակցելով ասիական արվեստին:

Պապարոնին խոսել է նաեւ Պիկասոյի կոմունիստական անցյալից, Պիկասոյի եւ Անդրե Բրետոնի միջեւ տհաճ միջադեպից, որը վիրավորել էր Պիկասոյին՝ կոմկուսին անդամակցելու համար, գրքում անդրադարձ կա քաղաքական հայացքների համար Մատիսի եւ նրա ընտանիքի անդամների հանդեպ հալածանքներին:

Դեմետրիո Պապարոնիի գիրքն ավարտվում է այն եզրակացությամբ, որ քսաներորդ դարի բազմաթիվ նշանավոր արվեստագետների, բանաստեղծների, փիլիսոփաների վարքագիծը հաճախ մարդկային առումով ամոթալի էր: Օրինակ, Էմիլ Նոլդեն նացիստ էր, սակայն դա չխանգարեց նույնիսկ նացիզմի եռանդուն հակառակորդներին կամ դրա հետեւանքները կրողներին նրան մեծ արվեստագետ համարել: Պապարոնին հիշեցնում է, թե ինչպես Պոլ Էլյուարը կոմունիստական ոստիկանությանը հանձնեց իր պրահացի ընկեր Զավիշ Կալանդրային՝ թողնելով, որ մահվան դատապարտվի իր տրոցկիստական հայացքների պատճառով կամ այն, որ Ջորջ Բատան ֆաշիստ էր, սակայն նաեւ գնահատված փիլիսոփա, իսկ Լուի- Ֆերդինանտ Սելինը հրեաներին ու գնչուներին վտանգավոր վարակ էր համարում մարդկության համար, բայց նրա երկերի գեղագիտական արժեքը չնվազեց նրա հայացքների պատճառով:

ԳՈՀԱՐ ՀԱԿՈԲՅԱՆ