Աստվածածնի շունչն արվեստում

Աստվածածնի շունչն արվեստում

Աստվածածնի պատկերագրության պատմությունը սկզբնավորվում է այն ժամանակից երբ քրիստոնեական արվեստը սիմվոլիկ և այլաբանական ձևերից անցում էր կատարում ավետարանական պատմությունների պատկերագրությանը: Համաքրիստոնեական, այդ թվում և հայ միջնադարյան արվեստում, Հիսուս Քիստոսից հետո առավել տարածվածը Աստվածածնի պատկերներն են: Նրա պատկերագրությունը քրիստոնեական արվեստում ձևավորվել է II–III դդ․: Վաղ շրջանում առաջացել է «Ավետման», «Աղոթող Աստվածամոր», «Մանկանը գրկած Աստվածամոր» և հատկապես «Երկրպագող մոգերի հետ Մանուկը գրկին Աստվածամոր» պատկերագրությունը:

Մարիամ Աստվածածնի պատկերագրությունը ծագել է չորս կանոնական և պարականոն Ավետարաններից: Առաջին գեղարվեստական պատկերները հանդիպում են II դ․ կեսին վերագրվող Հռոմի Պրիսկիլլայի կատակոմբում՝ ստորգետնյա թաքստոցում, որտեղ քրիստոնյաները ժամանակին պատսպարվել են և արարողություններ կատարել:

«Ավետում» պատկերագրական թեմայի առաջին օրինակները Հայաստանում պահպանվել են VI–VII դդ․ Օձունի կոթողի վրա և «Էջմիածնի Ավետարան»-ի վերջում կցված VI–VII դդ․ մանրանկարում ու փղոսկրե կազմի վրա: «Ավետման» տեսարանում սովորաբար Գաբրիել հրեշտակապետը պատկերվում է ձախ, Մարիամը՝ աջ կողմում, իսկ երկնքից դեպի Մարիամն է իջնում աղավնակերպ Սուրբ Հոգին:

XI–XII դդ․ պատկերազարդված մի Ավետարանում (Մատենադարան, ձեռ․ դ 2877) Մարիամը պատկերված է երկու ձեռքով իլիկ մանելիս, ընդ որում, նրա մատների շարժումը միաժամանակ կապված է օրհնության, Սուրբ Երրորդության և Քրիստոսի աստվածային ու մարդկային բնությունների հետ: Պատկերագրության մեջ հրեշտակի և Մարիամի միջև կյանքի ավազանը երբեմն փոխարինվում է արմավի ծառով՝ որպես արդարների փրկության խորհրդանիշ: Իսկ Թորոս Տարոնացին և Գրիգոր Տաթևացին «Ավետումը» ներկայացնում են ջրհորի կամ աղբյուրի մոտ՝ հին ասորական տարբերակով:

«Աստվածածինը Մանկան հետ» կամ «Աստվածամայրը մանուկ Հիսուսը գրկին» պատկերագրության ձևը առավել տարածվաներից հորինվածքներից է: Հայաստանն առաջին երկրներից է, որտեղ IV դ․ մշակվել և զարգացել է այդ պատկերագրական տիպը:

Տիրամոր և մանուկ Հիսուսի պատկերներով հորինվածքը մասնագիտական գրականության մեջ հայտնի է «Օդիգիտրիա» (հունարեն՝ ուղի ցույց տվող) անունով:

Եփեսոսի Գ տիեզերաժողովում Աստվածամայր ճանաչված Կույս Մարիամը սկսել է ընկալվել որպես երկնային թագուհի, և գահին բազմած Մանուկ Հիսուսին գրկած Աստվածամայրն անջատվել է մոգերից (հնագույն արևելյան պատկերներում ներկայացվել է մոգերի հետ) ու ստացել սրբապատկերային նշանակություն:

Աստվածամոր մշտական հագուստը դարձել է տունիկայի վրա գցված մաֆորիոնը (օմոֆորիոն անվան աղավաղում), որը միաժամանակ ծածկում էր և գլուխը, և ուսերով իջնում մինչև ծնկները: «Օդիգիտրիայի» պատկերագրական այդ տիպը Հայաստանում տարածվել է IV–VII դդ․ քառակող քանդակազարդ կոթողների և դրանցից մի քանիսի պատվանդանների վրա (Բերդաձորի, Հառիճի, Օձունի կոթողներ), իսկ Թալինի մի կոթողի վրա Աստվածամորն ու Մանկանը սպասարկում և հսկում են հրեշտակները: Թալինի և Խարաբավանքի կոթողների վրա Աստվածամայրը պատկերված է Մանկան հետ կանգնած, 7 ձեռքում գիրք:

Հայկական մանրանկարչության մեջ «Աստվածամայրը Մանկան հետ» պատկերների առաջին օրինակները պահպանվել են X–XI դդ․ Ավետարաններում («Էջմիածնի Ավետարան», 1000-ի «Էջմիածնի Ավետարան», Երուսաղեմի Սբ․ Հակոբյանց վանքի Մատենադարան, «Թարգմանչաց Ավետարան»):

XVII–XVIII դդ․ գեղանկարչական գործերում «Աստվածամայրը Մանկան հետ» հորինվածքն ստացել է յուղաներկ սրբապատկերների տեսք, ավելացել են մանրամասներ (օր․՝ Մանկան ձեռքի խաչը և այլն)« որոնք հատուկ չէին միջնադարին: Հայ եկեղեցական գեղանկարչության մեջ մեզ հասած «Օդիգիտրիայի» առաջին գործերից են XVII դ․ անհայտ նկարչի «Աստվածամայրը Մանկան հետ» (Սևանի Աստվածամայր), XVIII դ․ անհայտ նկարչի «Աստվածամայրը Մանկան, Պողոս և Պետրոս առաքյալների հետ» կտավները, ինչպես նաև՝ Հովնաթան Հովնաթանյանի՝ Աստվածամորը նվիրված գործերը:

«Աստվածամայրը Մանկան հետ» սրբապատկերային տիպի վերջին լավագույն օրինակը Վ․ Սուրենյանցի «Աստվածամայրը գահի վրա» կտավն է (Երևանի Ս․ Գրիգոր Լուսավորիչ Մայր Եկեղեցու Ավագ խորանում): Հայ եկեղեցու կանոնների համաձայն, Ավագ խորանի Սուրբ Սեղանի նկարի վրա պետք է պատկերված լինի Աստվածամայրը՝ Մանուկ Հիսուսը գրկին:

«Դեիսուսի» («Բարեխոսություն») պատկերագրական թեման, որը կապված է Փրկագործության խորհրդի հետ, Հայաստանում ունի իր հնագույն օրինակները:

«Բարեխոսության» առաջին նմուշներից են Պեմզաշենի VI դ․ կենտրոնագմբեթ եկեղեցու մուտքին պատկերված երկու կտիտորները՝ Հիսուսը գրկին կանգնած Աստվածամոր ոտքերի մոտ: Մարիամի երկու կողմերում սրբիչները ձեռքերին հորիզոնական ուղղությամբ ճախրող սպասարկու հրեշտակներ են:

Աստվածամոր հետ կապված «Բարեխոսության» դասական թեման (գահին նստած Ամենակալ Քրիստոս, ձախից՝ Աստվածամայրը, աջից՝ Հովհաննես Մկրտիչը՝ որպես բարեխոսներ) հետագայում շարունակվել է խաչքարերի վրա (հատկապես՝ Վայոց ձորի դպրոցում):

«Դեիսուսի» թեման ավելի բարդ ու նուրբ իմաստներ է ստացել կիլիկյան մանրանկարչության մեջ: Թորոս Ռոսլինի մոտ այն հանդես է եկել մի քանի փոխակերպություններով․ 1256-ի «Զեյթունի Ավետարան»-ում Մարկոսի Ավետարանի անվանաթերթի գլխազարդի վերևում պատանի անմորուք Քրիստոսի (Էմմանուելի) կիսանդրին է, իսկ նրանից ներքև« ձախում՝ Մարիամի, աջում՝ Հովհաննես Մկրտչն է:

1268 թ. «Մալաթիայի Ավետարան»-ի ընծայական հանդիպակաց խորանների գլխազարդերում Հիսուսի դիմաց Մարիամի կիսանդրին է՝ իբրև բարեխոս, իսկ 1260-ի Ավետարանի ընծայական գլխազարդում համակենտրոն երկու կամարների կենտրոնում Քրիստոս Էմմանուելի կիսանդրին է՝ շրջապատված երկու հրեշտակների և Մարիամի ու Հովհաննես Մկրտչի կիսանդրիներով:

«Մոգերի երկրպագությունը» պատկերագրական թեման ունի երկու տարբերակ․ ըստ Մատթեոսի Ավետարանի՝ մոգերին առաջնորդում է աստղը՝ հայտնվելով Քրիստոսի ծնվելու պահին, իսկ ըստ պարականոն Ավետարանի՝ մոգերը նվերներով գալիս են Բեթղեհեմ և գտնում երկու տարեկան Մանկանը մոր գրկում:

X–XI դդ.-ից «Ծննդյան» պատկերում «Մոգերի երկրպագությունը» միացվում է «Հովիվների երկրպագության» և «Հրեշտակների ավետման», հաճախ նաև՝ «Մանկան լոգանքի» բնանկարի վրա Հովսեփի, որպես փիլիսոփայի, մսուրի ու կենդանիների պատկերների հետ: Հայկական մանրանկարչության մեջ և խաչքարերի պատկերաքանդակներում Մարիամ Աստվածածինը պատկերվում է նաև այլ տեսարաններում, որոնցից են «Տյառնընդառաջ» կամ «Ընծայումն տաճարին», «Համբարձում», «Հոգեգալուստ», «Խաչելություն», «Խաչից իջեցում», «Թաղում», «Ննջումն Աստվածածնի» կամ «Վերափոխումն Աստվածածնի», ինչպես նաև՝ հազվադեպ պատկերվող «Ծննդյան» շարքում («Ավետում», «Մարիամի և Եղիսաբեթի հանդիպումը», «Ծնունդ», «Փախուստ դեպի Երուսաղեմ» և այլն):

Այս բոլոր մանրանկարներով ամբողջանում ու արտացոլովում է Աստվածամոր կերպարը:


Պատրաստեց Լուսինե ՕՀԱՆՅԱՆԸ
Շողակն ԱՐԱՐԱՏՅԱՆ

Հետևեք մեզ նաև Telegram-ում