«Կեր­պար­վես­տի Ե­րու­սա­ղեմ» երկ­րի ուխ­տագ­նա­ցը. Դեղձ Ա­շոտ

«Կեր­պար­վես­տի Ե­րու­սա­ղեմ» երկ­րի ուխ­տագ­նա­ցը. Դեղձ Ա­շոտ

«Ներշ­նչ­ված մար­դը օժտ­վում է պայ­ծա­ռա­տե­սու­թյամբ։ Նրա ե­րա­զա­մերձ մտ­քերն ու տե­սիլք­նե­րը տպա­վո­րիչ են ու խոր­հր­դա­վոր։ Նրա հա­յաց­քը, դեմ­քը, ձեռ­քե­րը օժտ­ված են ան­սո­վոր ու­ժով։ Ե­րա­զա­խառն մի ի­րա­վի­ճա­կի մեջ նրանք ներ­գոր­ծում են մեր սր­տի ու հո­գու վրա»։
Արևշատ Ա­ՎԱ­ԳՅԱՆ

ՍՏ­ՎԵՐ­ՆԵ­ՐԻ ԼՈՒ­ՍԱ­ԲԱ­ՑԸ

Խրուշ­չո­վյան ձն­հալ­քը և ձն­հալ­քյան հե­տա­գա շր­ջա­նը Երևա­նում ըն­թա­նում էր ա­ռանց կարծր դի­մա­կա­յու­թյան։ 1958-ին Փա­րի­զից Երևան է հաս­նում ան­վե­րա­պա­հո­րեն 20-րդ դա­րի նշա­նա­վոր քան­դա­կա­գործ­նե­րից մե­կի` Հա­կոբ Գյուր­ջյա­նի ստեղ­ծա­գոր­ծու­թյուն­նե­րի հա­վա­քա­ծուն։ 1962-ին Հա­յաս­տա­նի պե­տա­կան պատ­կե­րաս­րա­հում ցուցադրվում են հա­յազ­գի, սա­կայն հայ­րե­նի­քից դուրս բնակ­վող և ի­րենց երկ­րորդ հայ­րե­նի­քում ճա­նա­չում ու­նե­ցող վար­պետ­ներ Գառ­զուի, Օն­նիկ Ա­վե­տի­սյա­նի, Խա­չիկ (Չիկ) Տա­մա­տյա­նի, Բյու­զանդ Թո­փա­լյա­նի, Ար­մի­սի (Ար­մե­նակ Մի­սի­րյան), Ա­լեք­սանդր Սա­րու­խա­նի, Ռի­շար Ժե­րա­նյա­նի և այ­լոց գոր­ծե­րը։

1972-ին Հեն­րիկ Ի­գի­թյա­նը Երևա­նում հիմ­նադ­րեց ժա­մա­նա­կա­կից ար­վես­տի պատ­կե­րաս­րա­հը։ Հայ ազ­գա­յին ար­վեստն ու կեր­պար­վես­տը ներ­կա­յաց­վում էին աշ­խար­հի նշա­նա­վոր մայ­րա­քա­ղաք­նե­րի հան­րա­հայտ թան­գա­րան­նե­րում և սրահ­նե­րում։ Ի մաս­նա­վո­րի` Փա­րի­զի Լուվ­րի թան­գա­րա­նում 1970-ին բաց­վում է «Հայ­կա­կան ար­վես­տը ՈՒ­րար­տուից մինչև մեր օ­րե­րը» ցու­ցա­հան­դե­սը։ Եվ այլն…

Նա­խորդ դա­րի 60-ա­կան­նե­րին կեր­պար­վես­տի ան­նա­խա­դեպ մա­կըն­թա­ցու­թյուն էր Հա­յաս­տա­նի մայ­րա­քա­ղաք Երևա­նում։ Վաս­տա­կա­շատ վար­պետ­նե­րի մի­ջա­վայ­րում տրո­փում էր մի նոր, գու­նեղ, պր­կուն ու նո­րա­րա­րա­կան ե­րակ։ Մա­կըն­թա­ցու­թյուն էր երկ­րում և ազ­գա­յին կեր­պար­վես­տում։ Այդ ըն­թաց­քը այս­պես է բնու­թագ­րել ՀՀ ԳԱԱ ար­վես­տի ինս­տի­տու­տի ներ­կա­յիս տնօ­րեն Ա­րա­րատ Ա­ղա­սյա­նը. «Ստեղծ­ված հա­մե­մա­տա­բար բա­րեն­պաստ հա­սա­րա­կա­կան-քա­ղա­քա­կան և մշա­կու­թա­յին ի­րա­վի­ճա­կում, բնա­կա­նա­բար, աշ­խու­ժա­նում է Խոր­հր­դա­յին Հա­յաս­տա­նի գե­ղար­վես­տա­կան կյան­քը։ Հայ ար­վես­տա­գետ­նե­րը` նկա­րիչ­ներն ու քան­դա­կա­գործ­նե­րը, հատ­կա­պես ե­րի­տա­սարդ սերն­դի ներ­կա­յա­ցու­ցիչ­նե­րը, ակ­տի­վո­րեն յու­րաց­նում են ազ­գա­յին հին ու նոր, ա­ռա­վե­լա­պես միջ­նա­դա­րյան դա­րաշր­ջան­նե­րից ժա­ռան­գած գե­ղար­վես­տա­կան ա­վան­դույթ­նե­րը, տաս­նա­մյակ­նե­րի դա­դա­րից հե­տո կր­կին ձգ­տում վե­րագտ­նել ազ­գա­յին կեր­պար­վես­տի գու­նապ­լաս­տիկ, ձևաո­ճա­կան սպե­ցի­ֆիկ լե­զուն։ Մեջ­տեղ են բեր­վում և ու­շադ­րու­թյան ա­ռար­կա դառ­նում նախ­կի­նում ար­հա­մարհ­ված, դի­տա­վո­րյալ ան­տես­ված, շր­ջանց­ված, ստ­վեր­ված հայ նկա­րիչ­ներ Վ. Գայ­ֆե­ճյա­նի, Մ. Սա­րյա­նի, Գ. Յա­կու­լո­վի մինչ­խոր­հր­դա­յին տա­րի­նե­րի կտավ­նե­րը, Ե. Քո­չա­րի մո­դեռ­նիս­տա­կան աշ­խա­տանք­նե­րը, Հ. Գա­լեն­ցի, Հ. Հա­կո­բյա­նի, հայ նկար­չու­թյան թիֆ­լի­սյան թևը ներ­կա­յաց­նող Ա. Բա­ժե­բուկ-Մե­լի­քյա­նի, Գ. Գրի­գո­րյա­նի, Հ. Կա­րա­լյա­նի և այ­լոց գե­ղար­վես­տա­կան ինք­նա­տիպ գոր­ծե­րը»։

ԳԵ­ՂԱՐ­ՎԵՍ­ՏԱ­ԿԱՆ ԱՅ­ԼԱ­ՓՈ­ԽՈՒ­ԹՅԱՆ ՄԻՋ­ՆԱ­ԲԵՐ­ԴԵ­ՐԸ

Հրա­շա­լի ժա­մա­նա­կաշր­ջան էր երկ­րի կյան­քում։ Մե­նա­հա­մեր­գով Երևան ժա­մա­նեց աշ­խար­հի մեծ շան­սիո­նեն` Ազ­նա­վու­րը։ Երևա­նյան այ­լա­խո­հու­թյունն ար­տիս­տիկ էր ո­գով և մարմ­նով։ «Սկ­վազ­նյա­չոկ», «Պապ­լա­վոկ» և «Նկա­րիչ» սր­ճա­րան­նե­րում Ազ­նա­վու­րի և Պիա­ֆի եր­գե­րի ներ­քո հա­մաշ­խար­հա­յին և հա­մազ­գա­յին մշա­կու­թա­բա­նա­կան կարծ­րա­տի­պերն էին գլ­խի­վայր շր­ջում Լևոն Ներ­սի­սյա­նը, Էդ­մոն Ա­վե­տյա­նը, Չի­լոն և Ար­մե­նը, Ա­րա Վա­հու­նին և Մու­շեղ Գալ­շո­յա­նը։ Մայ­րա­քա­ղա­քում թևա­ծում էր բո­հեմ-այ­լա­խո­հու­թյան հռ­չա­կագ­րի խո­րա­գիր տո­ղը. «Սե­ղա­նը հայ­տա­րա­րում եմ բաց­ված»։ Հե­ղի­նա­կը ժա­մա­նա­կի ու­սա­նո­ղու­թյան կուռքն էր` Լևոն Հրա­չյա­յի Ներ­սի­սյա­նը։ Օր­վա մայ­րա­մու­տին, ըստ պա­հան­ջի գի­նով­ցած տիար Լևո­նը սե­ղա­նը հայ­տա­րա­րում էր փակ­ված։ Սե­ղան­նե­րը փակ­վում էին հա­ջորդ լու­սա­բա­ցին բաց­վե­լու նպա­տա­կով։ Նշյալ սր­ճա­րան­նե­րի սե­ղան­նե­րը ինք­նին գե­ղա­գետ էին։ Ա­թոռ­նե­րը նույն­պես։

Նկա­րիչ­նե­րը «Նկա­րիչ» սր­ճա­րա­նում էին այ­լա­խոհ­վում։ Քո­չարն էր օր­վա և դա­րի տի­րա­կա­լը։ Մաեստ­րո­յի յու­րա­քան­չյուր միտք ու ա­մեն մի խոսք որս­վում էր սե­ղա­նա­կից­նե­րի կող­մից և դառ­նում պատ­մու­թյան սե­փա­կա­նու­թյու­նը։ Այս սր­ճա­րա­նում հա­ճախ էր ե­լուստ­վում ըմ­բոստ եր­կյա­կը` Հով­հան­նես Շի­րազ և Լևոն Ներ­սի­սյան կազ­մով։ Եր­կու սե­ղան այն կողմ, շր­ջա­պատ­ված ե­րի­տա­սարդ նկա­րիչ­նե­րով, իր բո­հեմ-հա­զա­րա­պե­տի նո­րաս­տեղծ դիր­քերն էր ամ­րապն­դում տա­կա­վին ե­րի­տա­սարդ Հեն­րիկ Ի­գի­թյա­նը։ Չեր­կա­րաց­նենք, գե­ղար­վես­տա-գա­ղա­փա­րա­կան զար­թոնք էր երկ­րում և նրա մա­յա­քա­ղա­քում։ Եվ ա­հա ու­ղերձս ժա­մա­նա­կի իշ­խա­նա­կազ­մին` դուք, որ այ­պա­նում եք խոր­հր­դա­յին երկ­րի մշա­կու­թա­յին քա­ղա­քա­կա­նու­թյու­նը, ժա­մա­նա­կը չէ՞, որ Երևա­նում վե­րա­կանգ­նեք (վե­րաս­տեղծեք-վե­րա­կեր­տեք) գո­նե մի քա­նի բո­հեմ-սր­ճա­րան­ներ` հա­սու ներ­կա նկար­չին, բա­նաս­տեղ­ծին, գիտ­նա­կա­նին։ Սա­կայն սա ցնոր­քի ո­լոր­տից է, անց­նենք ա­ռաջ և հյու­րըն­կալ­վենք Ա­ՇՈՏ ՀՈՎՀԱՆՆԻՍՅԱՆ-ԴԵՂՁ Ա­ՇՈ­ՏԻՆ։ Բայց մի պահ վա­րա­նենք և հի­շեց­նենք, որ 60-ա­կան­նե­րին սկիզբ ա­ռած և մինչև 80-ա­կան­նե­րի սկիզ­բը թևա­վոր­ված գե­ղար­վես­տա­կան (նաև` մշա­կու­թա­յին) այ­լա­խո­հու­թյան ա­վե­տա­բեր ա­ղավ­նին Հով­հան­նես Զար­դա­րյա­նի «Գա­րուն» նկարն էր, ո­րը գնա­հատ­վեց և՛ Երևա­նում, և՛ Մոսկ­վա­յում, և Բրյու­սե­լում։

ՀԱ­ՄԱ­ՍՏԵ­ՂՈՒ­ԹՅԱՆ ԿԵՆՏ­ՐՈ­ՆՈՒՄ

Փայ­լուն նկար­չա­կան հա­մաս­տեղ­ծու­թյունն էր կերտ­վել երկ­րում և մայ­րա­քա­ղա­քում։ (Այս մա­սին ար­դյո՞ք տե­ղյակ են ՀՀ մշա­կույ­թը կա­ռա­վա­րող տիարք և տիկ­նայք, և մի՞­թե նրանց հայտ­նի չէ, թե ինչ­պես էր Երևա­նի քա­ղա­քա­պետ Գրի­գոր Հաս­րա­թյա­նը կես­գի­շե­րից քիչ ա­ռաջ հյու­րըն­կալ­վում նկար­չա­կան այս զար­մա­նա­լի տա­ղան­դա­բույ­լին, ուր Մար­տին Պետ­րո­սյանն էր և Մի­նաս Ա­վե­տի­սյա­նը, Վրույր Գալս­տյա­նը և Սեյ­րան Խաթ­լա­մա­ջյանն ու Կա­րեն Սմ­բա­տյա­նը, քիչ ա­վե­լի մե­կու­սի իր տա­ղան­դա­վոր կտավ­ներն էր ժա­մա­նա­կի քն­նու­թյա­նը հանձ­նում Է­դուարդ Արծ­րու­նյա­նը։ Մե­կու­սա­ցած էր ան­գամ իր հաս­տո­ցա­յին կտավ­նե­րում որմ­նան­կար­ներ ստեղ­ծող Հով­հան­նես Մի­նա­սյա­նը։ (Մե­կու­սա­ցած էր գե­ղար­վես­տա­կան բո­հե­մից, բայց ոչ ազ­գա­յին կեր­պար­վես­տից)։ Սա­րյա­նին հա­ճա­խա­կի էին հյու­րըն­կալ­վում եր­կու փայ­լուն կեր­պար­վես­տա­գետ­ներ` Ա­լեք­սանդր Գրի­գո­րյա­նը և Հեն­րիկ Սի­րա­վյա­նը։ Եր­կուսն էլ` Սա­րյա­նով ո­գեշ­նչ­ված, սա­կայն սե­փա­կան ու­ղի­նե­րը ո­րո­նող (և հայտ­նա­բե­րող) վար­պետ­ներ։ Այ­նուա­մե­նայ­նիվ, այս հա­մաս­տե­ղու­թյան կենտ­րո­նում Ա­շոտ Հով­հան­նի­սյանն էր, նշա­նա­վոր Դեղձ Ա­շո­տը` իր ցն­ցող ինք­նա­տի­պու­թյամբ։ Ըստ ար­վես­տա­բան­նե­րի, նա և՛ նո­րա­րար էր, և՛ սն­վում էր հայ ման­րան­կար­չու­թյան ա­կունք­նե­րից, և՛ չէր զատ­վում իր ժա­մա­նա­կից։

Գույ­նի վառ զգա­ցո­ղու­թյու­նը, առ­հա­սա­րակ, հա­տուկ է հայ­կա­կան լեռ­նաշ­խար­հի սա­կա­վան­տառ ե­զեր­քի ծնունդ նկա­րիչ­նե­րին։ Ջա­ջու­ռը Հա­յաս­տա­նի ա­մե­նա­գու­նեղ գյու­ղը չէ, բայց Մի­նաս է ծնել, ո­րի գու­նա­յին զգա­ցո­ղու­թյու­նը կա­րա­սի թունդ գի­նու պես է ցո­լար­ձակ­վում։

Ա­շոտ Հով­հան­նի­սյա­նի ծնն­դա­վայ­րը Մա­յի­սյան գյուղն է, Ա­խու­րյան շրջ­կենտ­րո­նից դե­պի հյու­սիս-արևելք։ Գու­նազ­գա­ցո­ղու­թյու­նը մինչև լույս աշ­խարհ գա­լը նկար­չի են­թա­գի­տակ­ցու­թյու­նում է ամ­բար­վում և հոր­դում է տա­րի­ներ անց` ար­դեն ստեղ­ծա­գոր­ծե­լիս։ 1984-ին նկա­րի­չը երկ­րորդ ան­գամ անդ­րա­դար­ձավ Մի­նա­սին։ Հզոր գործ է, Մի­նա­սը կար­ծես մար­տահ­րա­վեր է նե­տել աշ­խար­հին և կան­խա­գու­շա­կում է իր վա­ղա­ժամ վախ­ճա­նը։ Իսկ Ար­շիլ Գոր­կու դի­ման­կա­րը հա­մար­վում է այս ինք­նա­տիպ տա­ղան­դի գլուխ­գոր­ծոց­նե­րից մե­կը։
«Ար­շիլ Գոր­կու (Ոս­տա­նիկ Ա­դո­յան) դի­ման­կա­րը` վար­պե­տի այս շր­ջա­նի (1980-1990 թթ.,- Վ. Ա.) ան­կաս­կած գլուխ­գոր­ծո­ցը, վառ պատ­կերն է նրա փո­փոխ­վող ո­ճի։

Հն­չե­ղու­թյամբ հա­կա­դիր կար­մի­րի և սևի մեծ հար­թու­թյուն­նե­րով լուծ­ված կտա­վի գու­նան­կար­չա­կան լե­զուն, որ հա­գե­ցած է սիմ­վո­լի­կա­յով, պատ­կեր­վո­ղի դեմ­քը, հա­յաց­քը, նյար­դայ­նո­րեն հան­գուց­ված մատ­նե­րով ձեռ­քե­րի շար­ժու­մը, ո­րոնք կազ­մում են նկա­րի ի­մաս­տա­յին կենտ­րոն­նե­րը, հա­ղոր­դում են նրան դրա­մա­տիզմ և միա­ժա­մա­նակ քնա­րա­կա­նու­թյուն», գրել է ար­վես­տա­բան Ի­րի­նա Բաղ­դա­մյա­նը։ Մի­նա­սի և Գոր­կու դի­ման­կար­նե­րում գրե­թե իշ­խող սև գույ­նը գու­ցե թե առ­նչ­վում է գյու­ղա­մերձ հան­քե­րին, որ­տեղ սև տուֆ է ար­դյու­նա­հան­վում։ Իսկ երկ­րորդ իշ­խող գույ­նը` կար­մի­րը, հա­վա­նա­բար են­թա­գի­տակ­ցու­թյու­նում ամ­րագր­վել է ի պա­տիվ գյու­ղի Տի­րա­նա­վոր Սուրբ Աստ­վա­ծա­ծին ե­կե­ղե­ցու (7-րդ դար), ո­րը կա­ռուց­ված է կար­միր սր­բա­տաշ տուֆ քա­րով։

Կր­կին ունկ­նդ­րենք ար­վես­տա­բա­նին. «Սյու­ժե­նե­րի և մո­տիվ­նե­րի ընտ­րու­թյան մեջ,- բա­վա­կան է հի­շել նրա գոր­ծե­րի ան­վա­նում­նե­րը` «Սպա­սում» (1975), «Սեր» (1974-1984), «Պայ­քար» (1978-1984), «Երկ­րա­յին սեր» (1984), «Ա­վե­տում» (1978-1981),- նույն­պես երևում է ազ­գա­յին վար­պետ­նե­րին բնո­րոշ հակ­վա­ծու­թյու­նը հա­վեր­ժա­կան թե­մա­նե­րին…»։

«Դե­պի հայ­րե­նիք» («Վե­րա­դարձ») (1978) կտա­վը, առ­հա­սա­րակ, հայ գե­ղան­կար­չու­թյան փա­ռա­հեղ գոր­ծե­րից է։ Որ­քան տես­նում եմ, գե­րիշ­խում է ծի­րա­նի գույ­նը, որ­դան կար­մի­րի նշ­մա­րե­լի հա­մադ­րու­թյամբ։ Սայ­լը հաղ­թա­հա­րում է բլու­րը, սայ­լա­քաշ եզ­նե­րը, ո­րոնք գու­ցե թե Քուռ­կիկ Ջա­լա­լու հետ են մի օր ա­րոտ գնա­ցել, բուն հայ­կա­կան լա­վա­տե­սու­թյան խոր­հր­դա­պատ­կեր­ներ են։ Սայ­լում է նաև ին­քը` Ա­շոտ Հով­հան­նի­սյան-Դեղձ Ա­շո­տը։ Նա հա­զա­րա­մյակ­նե­րի հե­ռու­նե­րից, ըն­տա­նյոք հան­դերձ վե­րա­դառ­նում է Եր­կիր Նաի­րի։

ՎԵՐ­ՋԱ­ԲԱՆԻ ՓՈ­ԽԱ­ՐԵՆ

Ա­շոտ Հով­հան­նի­սյա­նի հենց վե­րոն­շյալ գոր­ծը պետք է որմ­նան­կա­րել և տե­ղա­կա­յել մայ­րա­քա­ղա­քի սր­տում, բա­նուկ մի հատ­վա­ծում։ Նրա ստեղ­ծա­գոր­ծու­թյան մա­սին բարձ­րար­ժեք մի ֆիլմ պետք է նկա­րել և ներ­կա­յաց­նել ար­վես­տա­սեր մարդ­կու­թյա­նը` «Культура» և «Մեց­ցո» հե­ռուս­տաըն­կե­րու­թյուն­նե­րի ե­թե­րում։
Ո՞վ կնա­խա­ձեռ­նի նշյալ գե­ղար­վես­տա­կան սխ­րան­քը։

Վրեժ Ա­ՌԱ­ՔԵ­ԼՅԱՆ

Հետևեք մեզ նաև Telegram-ում