Հպարտությունն ու խոնարհությունը

Հպարտությունն ու խոնարհությունը

«Որովհետև, ով որ բարձրացնում է իր անձը, կխոնարհվի, և ով որ խոնարհեցնում է իր անձը, կբարձրացվի» (Ղուկ. ԺԸ 14):

Հպարտ փարիսեցու և խոնարհ մաքսավորի առակում տեսնում ենք, որ հպարտը մինչև անգամ անհանդուրժելի ու անտանելի է իր աղոթքի ժամանակ և իր կրոնական պարտականությունների կատարման մեջ: Տեսնում ենք, որ նա իր աղոթքում ամբարտավան ու գոռոզ խոսքեր ունի միայն: Նա ուրիշներին ստորացած, անկում ապրած, անասնականացած է տեսնում ու միայն ինքն իրեն՝ ամենքից ու ամենքի վրա գերադաս է համարում: Նա ուզում է ինքն իրեն ներկայացնել կատարյալ ու «արդար», նա կույր է իր թերությունների հանդեպ: Նա չգիտեր, որ «ոչ ոք արդար չէ, ոչ իսկ մեկ հոգի» (Հռոմ. Գ 10):

Մինչդեռ այդ նույն ժամանակ խոնարհ աղոթողը՝ մաքսավորը, իր աղոթքում, ընդհակառակը, զգալով ու ներկայացնելով իր բոլոր մարդկային տկարությունները, սրտի հառաչանքով գոչում է. «Աստված, ների՛ր ինձ՝ մեղավորիս»: Մաքսավորն ինքնաճանաչողություն ունի. նա կույր չէ իր թերությունների հանդեպ:

Առակում ներկայացվող երկու անձինք եկեղեցում հավաքված հավատացյալների իրական պատկերն են ներկայացնում: Նրանցից ոմանք Աստծու առաջ ներկայանում են փարիսեցու նման, այլք ներկայանում են մաքսավորի պես: Փարիսեցու նման է նա, ով կույր է իր թերությունների հանդեպ և «սրատես»՝ ուրիշների թերությունների նկատմամբ: Իսկ ահա մաքսավորին բնորոշ հառաչանքով միայն նա՛ է աղոթում, ով զգում է իր մեղքերի դառնությունն ու ներում խնդրում Աստծու ողորմությունից:

Իմ այս քարոզով, հիմք ունենալով փարիսեցու և մաքսավորի առակը, պիտի ջանամ ներկայացնել հպարտության հետևանքներն ու խոնարհության առավելությունները:

Ա.

Այս երկու մարդկանցից առաջինը, այսինքն՝ փարիսեցին, որի մասին խոսում է Հիսուս, մեծապես գոհ էր ինքն իրենից: Ողորմելի՜ մարդ: Սակայն ինչո՞ւ էր նա գնում աղոթելու, եթե գոհ էր: Աղոթքը պաղատանք է, ներման խնդրանք և շնորհ ստանալու աղերս, ու քանի որ փարիսեցին այդքա՜ն գոհ ու լավ վիճակում էր, էլ ինչո՞ւ էր, ուրեմն, աղոթում: Եթե ուշադիր լինենք նրա խոսքերին, նրանցում աղոթքի բառեր չկան: Ինչ բառեր որ նա արտասանում է, ոչ մի կերպ աղոթքի չեն նմանվում: Ինչ որ ասում է նա՝ իր իսկ ջատագովականն է: Փարիսեցին, բավական չհամարելով իր կարծիքն իր իսկ անձի մասին, Աստծուն էլ է այդ հաղորդում և Նրանից հավանություն ու գովասանք ակնկալում:

Նրա մտքով իսկ չէր անցնում իր թերությունների ու տկարությունների համար թողություն խնդրել Աստծուց: Նա ոչ թե՝ աղերսում, այլ ինքնահաճ մարդու նման հիանում է իրենով: Նա ոչ մի բան չի խնդրում, քանի որ համոզված է, որ ինքը որևէ բանի պետք չունի: Այսպիսի մի աղոթողին ուղղված Աստծու պատասխանը կարդում ենք Հայտնության գրքում. «Ասում ես. «Հպարտ եմ և առավել հարստացա ու ոչ մի բանի կարոտ չեմ». բայց չգիտես, թե ողորմելի ես դու, թշվառ և աղքատ, մերկ և կույր» (Հայտնութ. Գ 17-18):

Հպարտ փարիսեցին միայն ինքն իրենով ու իր կարծեցյալ առավելություններով է տարված. նա, փառք տալով, ասում է. «շնորհակալ եմ քեզնից, որ ես նման չեմ ուրիշ մարդկանց, ինչպիսին են հափշտակողները, անիրավներն ու շնացողները»: Մի պահ ընդունենք, որ նա ճիշտ էր, որ ինքը հափշտակող, անիրավ կամ շնացող չէր, բայց իր այդ թվարկածներից զատ դեռ մի շարք մեղքեր, մեծագո՛ւյն մեղքեր կան, որոնց մասին փարիսեցին որևէ ակնարկություն չի անում: Խաբեբայությունը, ծուլությունը, չարախոսությունը, նախանձը, եսասիրությունը և՛ս մեղքեր են:

Կան մարդիկ, որոնք չեն սիրում, ատում են այլ մարդկանց, չնայած այն բանին, որ իրենք ո՛չ գող են, ո՛չ անիրավ ու ո՛չ էլ շնացող: Որևէ մեկը մի քանի թերություններից զերծ լինելով՝ չի կարող անմեղ համարվել, երբ ուրի՛շ թերություններ ու պարտազանցություններ ունի: Մարդու համար ոչ մի արժեք չի ունենա այն, որ նա նոր ու վայելուչ գլխարկ դրած լինի, սակայն հագած լինի պատռված ու կեղտոտ հագուստ: Այլ որպեսզի մարդ ծիծաղելի չլինի ու իր հագուստն էլ վայելուչ համարվի, հարկ է, որ զգեստի ամեն մի մասնիկն էլ վայելուչ լինի:

Մարդն իր անձից գոհ լինելու համար պետք է ինքն իրեն այնպիսի կացության մեջ դնի, որ և՛ բարոյապես, և՛ հոգևորապես կատարելության ճանապարհի վրա գտնվի: Արդ, կատարելության ճանապարհի վրա լինելու պայմանն առաքինությունների գործադրումն է: Երբ այդ առաքինությունների մեջ մի աննշան թերություն, մի արատ է խառնվում, բոլոր առաքինություններն էլ ապականված են համարվում:

Հայելիների պատրաստման գործարաններում գիտեն, որ օդի ամենափոքր պղպջակն անգամ բավական է՝ այլայլելու, աղավաղելու հայելիների փայլն ու հղկվածությունը: Թեև աննշան մի պղպջակ է այն, սակայն աղավաղում է ապակու ողջ մակերեսը: Մեր առավելությունների մեջ ևս, երբ թերությունների պղպջակներն են սողոսկում, մեր բոլոր առավելություններն էլ աղավաղվում են:

Հպարտ փարիսեցին գոհունակություն է զգում՝ ինքն իրեն համեմատելով ոչ թե գաղափարական կատարելության, այլ այնպիսի մարդկանց հետ, որոնք հափշտակող, անիրավ ու շնացող են՝ ճիշտ այնպես, ինչպես որ մենք ենք ինքներս մեզ գնահատանքի արժանացնելով՝ ասում. «Փա՜ռք Աստծու, որ այսինչի պես չեմ, որը բանտարկվեց գողության համար, կամ այնինչի պես, որը խայտառակվեց հանրության առջև»:

Հայտնի է, որ երբ մարդ ինքն իրեն համեմատում է ողբալիների, կործանվածների հետ, անշուշտ, իրեն ավելի լավ վիճակում է գտնում ու հպարտանում է դրանով: Սակայն հարկ է, որ մարդ ինքն իրեն համեմատի առաքինիների հետ ու այդ ժամանակ, փարիսեցու պես իր անձը խնկարկելու փոխարեն, Աստծու առաջ պիտի արտահայտվի մոտավորապես այս խոսքերով. «Ների՛ր ինձ, ո՜վ Աստված, որ բնավ նման չեմ իմ ճանաչած այն մարդկանց, որոնք քաղցրահոգի, համբերատար, գթասիրտ, համեստ ու անձնվեր են, որոնք բարիո՛վ են հաղթում չարին, որոնք սրբությամբ են ընթանում իրենց կյանքի ճանապարհն ու պատիվ և երջանկություն են բերում իրենց ընտանիքին, իրենց եկեղեցուն, իրենց հայրենիքին»:

Եթե փարիսեցին մաքուր հոգիներ փնտրեր իր շուրջը, այնժամ կտեսներ իր թերություններն ու խոնարհությամբ կաղերսեր Աստծուն՝ ասելով. «Աստված, ների՛ր ինձ՝ մեղավորիս»: Սակայն հպարտ փարիսեցին չէր ուզում ուրիշին իրենից ավելի բարձր ու լավ վիճակում տեսնել, քանի որ իր համար անտանելի է իրենից ավելի լավը եղող մեկին տեսնելը: Ուրիշներին գերազանցելու համար նա նույնիսկ բոլոր վատ միջոցներին է դիմում և վնասում այլոց պատիվն ու դիրքը: Նա, իրապես, անսրբագրելի է, ու հնարավոր չէ, որ այդպիսի մեկը մոտենա կատարելությանը: Մարդու որևէ թերություն սրբագրելու առաջին միջոցը ինքնաճանաչողությունն է: Հպարտը չի ուզում տեսնել իր թերություններն ու պակասությունները: Նա անձնասեր է, իսկ անձնասիրությունը մարդկության մեծագույն չարիքն է: Նա ուրիշին օգնել չգիտե: Նա խորհում է միայն իր անձի, իր ես-ի մասին:

Հպարտ մարդը նաև ըստ ամենայնի անզգամ է։ Նա Աստծուն չաղոթելուց զատ՝ քննադատում է Աստծու տնօրինություններն՝ ասելով. «Ինչո՞ւ այդպես արեցիր»։ Նա հետադիմական հայացքներ ունեցող մեկն է՝ առաջադիմության մեծագույն թշնամին։ Նա չի կարողանում հանդուրժել այն կառույցների ու հաստատությունների գործունեությունը, որոնց նպատակը նյութական ու բարոյական բարգավաճումն է: Նա ցանկանում է շուրջբոլորը ավերում և սրում տեսնել:

Տաճարում հանդիպող այս հպարտ փարիսեցին, ինչպես երևում է, նաև ունևոր էր, քանի որ իր ունեցվածքից տասանորդ էր տալիս՝ ըստ մովսիսական օրենքի: Փաստորեն, ստացվում է այնպես, որ իր ունեցվածքի մեծությունն ու նյութական զորեղությունը հանգեցնում են հպարտությա՞ն: Սխալ է այդ տեսակետը: Շա՜տ աղքատներ ու չքավորներ էլ կան, որ հպարտ են: Ապստամբությունն ու նույնիսկ ոճրագործությունները հետևանք են աղքատության մեջ գոյություն ունեցող հպարտության: Հպարտ աղքատը մեծ կարծիք ունի իր կյանքի ու անձի մասին: Նա միտված է ընդհանուր-հասարակական օրենքների դեմ ըմբոստանալուն: Այդպիսի մեկը, չուզենալով ստվերի տակ աննշան մնալ, նետվում է ապստամբության:

Ուրեմն՝ սխալ է կարծել, որ նյութական զորությունն ու հարստության ավելացումն են պատճառ դառնում հպարտության ու, հետևաբար, բարոյական անկման: Ամեն մարդ պիտի ձգտի զորեղության ու հարստության: «Հարստությունը մարդու իմաստության պսակն է» (Առակ. ԺԴ 14): Ամեն մարդ պետք է բարձրանա, ավելացնի իր կարողությունը, բարգավաճի, առաջադիմի: Մարդու ներքին-բարոյական, իմացական ու ֆիզիկական ձգտումները որքան որ ավելանան, այնքան նա իր փառքի կատարելությանը կկարողանա մոտենալ: Դաստիարակը ջանք է գործադրում՝ երեխայի մեջ վեր բարձրանալու, մեծանալու ձգտումը արթնացնելու համար, և այդ ձգտումը անարգ բան չէ, այլ՝ ազնիվ մի «փառասիրություն»: Այդ ձգտումը շատ գեղեցիկ կերպով բացատրում է Լամարթին իր հետևյալ տողերում.

«Մարդը երկնքից ընկած Աստված է,

Որը հավետ պիտի հիշի երկինքը»:

Մարդը մշտապես կատարելության ձգտող էակ է: Նա ունի բոլոր ձիրքերը՝ կատարելության հասնելու համար, ձիրքեր, որոնք նրան մի օր կատարյալ պիտի դարձնեն, այնպես, ինչպես որ կատարյալ է երկնավոր Հայրը. «Եղե՛ք կատարյալ, ինչպես որ ձեր երկնավոր Հայրը կատարյալ է» (Մատթ. Ե 48): Սակայն այս զորեղացումն ու վերընթացը, երբ միմիայն մտքի ու բախտի ուժով է սահմանափակվում և նույնքան չի բարգավաճում խիղճն ու սիրտը, երբ պարտականությունները կատարելու գիտակցությունը մոռացության է մատնվում և իր նմաններին ծառայելու ու օգտակար լինելու ոգին խամրում է, և դեռ ընդհակառակը, երբ ի վնաս ուրիշների է տեղի ունենում այս վերընթացն ու առաջխաղացումը, ահա այնտե՛ղ է, որ հպարտությունը իր ժանտատեսիլ կերպարանքով ու չար ոգով անեծք է դառնում մարդկության համար:

Չտես են բոլոր նրանք, ովքեր հաջողությունից արբեցած՝ չեն ուզում հիշել իրենց ծագումն ու կարծում են, որ ավելի բարձրացրած կլինեն իրենք իրենց, երբ մեծամտության հովերով տարվեն ու լրբենի գիտակցությամբ «ջախջախեն» իրենց շուրջը եղողներին: Բարոյագետները, ուսումնասիրելով անհատական ու ընկերական կյանքի դեպքերի ու պատահարների մանրամասնությունները, այսպիսինների համար հետևյալ եզրակացությանն են եկել, որը նաև Առակացի վճիռն է. «Կործանումից առաջ հպարտությունն է, անկումից առաջ՝ ամբարտավանությունը» (Առակ. ԺԶ 18):

Այսինքն՝ հպարտությունն իր հետ կոտորած ու ավեր է բերում, ամբարտավանությունն էլ՝ անկում ու գլորում: Այս եզրակացությունից ու վճռից էլ ավելի ուժգին է հնչում առաքյալների այս զեկույցը. «Տերը ամբարտավաններին հակառակ է և շնորհ է տալիս խոնարհներին» (Հակոբ. Դ 6, Ա Պետրոս Ե 5): Մարդ կարող է չորացնել հպարտության արմատները՝ միմիայն ինքն իրեն վարժեցնելով խոնարհությանն ու համեստությանը: Ահա այս կետն է, որ պիտի բացատրենք՝ խոնարհ մաքսավորին դիտարկելով իր աղոթքի համատեքստում:

Բ.

Ինչպիսի՞ մարդ է այս մաքսավորը. եթե հարցնենք փարիսեցուն, նա շատ վատ պիտի արտահայտվի մաքսավորի մասին. «Աստված իմ, գոհանում եմ քեզանից, որ նման չեմ այս մաքսավորին, այլ շաբաթը երկու անգամ ծոմ եմ պահում և տասանորդ եմ տալիս իմ ամբողջ եկամտից»: Իր այս խոսքերով փարիսեցին ամբաստանում է մաքսավորին՝ Օրենքի հրամանը կատարած չլինելու համար: Սակայն գուցե մաքսավորը կատարո՞ւմ էր հրամայվածները՝ առանց փող ու թմբուկ հնչեցնելու: Բայց նաև երևում է, որ մաքսավորը այդքան էլ հաշտ ու սովոր չէր բարոյական օրենքի պարտականությունների կատարմանը: Ահա այս կետն է, որ փարիսեցին մատնանշում է իր աղոթքում՝ մաքսավորին ներկայացնելով իբրև ոչ օրինակելի մեկը:

Մենք, առհասարակ, սիրում ենք մատնանշել ուրիշների տգեղություններն ու տկարությունները։ Երբ ուզում ենք մեկի մասին տեղեկություն ունենալ, ավելի շատ հետաքրքրվում ենք նրա մասին եղող աննպաստ ինֆորմացիայով։ Սակայն հարկ չկա նույնիսկ հարցուփորձ անելու, քանի որ ամեն մարդ ունի իր թերություններն ու տկարությունները՝ որքան մաքսավորը, նույնքան էլ՝ փարիսեցին։

Ի՞նչ էր անում մաքսավորը՝ Տաճարում. «Կանգնած էր մեկուսի և չէր իսկ կամենում իր աչքերը երկինք բարձրացնել, այլ ծեծում էր կուրծքը և ասում. «Աստվա՛ծ, ների՛ր ինձ՝ մեղավորիս»»։ Անշուշտ, կարիք չկա մեծ ոճրագործ լինելու՝ Աստծու առաջ այս կեցվածքն ունենալու և այս խոստովանությունն անելու համար։ Միայն բանտերում ու թիարաններում չէ, որ ասում են մաքսավորի այս աղոթքը, այլ բոլոր տաճարներում ու եկեղեցիներում էլ առանձնաբար կամ հրապարակայնորեն կրկնվում է մաքսավորի այս աղերսանքը։

Բավական է միայն, որ մարդ ինքն իրեն կամ իր ապրած կյանքը համեմատի Ավետարանում ներկայացվող Փրկչի՝ մեզ համար նախօրինակ հանդիսացող կատարյալ կյանքի հետ, ու նա կհասկանա, թե ինչքա՜ն եղծված է իր ներքին պատկերը, թե որքա՜ն է տարբերվում իր պատկերը Աստծու լուսեղեն պատկերից։ Նորաբույս երիտասարդ նկարիչն իր նկարին ուզում է հաղորդել գեղարվեստական գլուխգործոց համարվող կտավների ցոլքն ու ճաճանչը, սակայն երբ նրան չի հաջողվում այդ անել, նա մի կողմ է նետում իր վրձինն ու միայն հիացումով խոնարհվում մեծ արվեստագետների հանճարի առջև։

Այսպես էլ, երբ քրիստոնյան ինքն իրեն կանգնեցնում է կրոնական ու բարոյական կյանքի գաղափարականի առջև, որը մեզ հայտնի է դառնում Ավետարանով, պարտավորվում է խոնարհվել ու մաքսավորի պես գոչել. «Աստվա՛ծ, ների՛ր ինձ՝ մեղավորիս»։ Ուրեմն՝ մեզ խոնարհության առաջնորդող գլխավոր ազդակը ինքնաճանաչողությունն է։

Մարդ իրեն չի կարող ճանաչել, մինչև որ ինքն իրեն չուսումնասիրի Աստծու լույսով։ Որքան ժամանակ որ մարդ ինքն իրեն համեմատում է մարդու հետ կամ ի՛ր կշեռքով ու չափով է չափում, կարող է իր կարծեցյալ արժանիքների մասին մեծ համարում ու միամիտ պատրանք ունենալ։ Բայց երբ կանգնում է Աստծու առջև՝ Աստծու սուրբ ու մեծասքանչ պատկերի առջև, այնժամ զգում է իր ողորմելիությունը և տեսնում է իր հպարտության ու ունայնամտության գծերը։ Նա տեսնում է իրեն՝ ինչպիսին որ կա։ Նա համոզվում է, որ Աստծու ներկայության և մարդկանց առջև այն առաքինությունը, որն իրեն կարող է պատշաճել, խոնարհությունն է։

Երբ կարդում ենք հին փիլիսոփաների գրածները, հանդիպում ենք հիացմունք առաջացնող էջերի, որոնցում ճշգրտորեն նկարագրվում են բոլոր մարդկային առաքինությունները, ուղղամտությունը, զգաստությունը, հաստատակամությունը, քաղցրությունը, նույնիսկ՝ գթությունը։ Բայց կա մի նյութ, որը պակասում է այդ գրվածքներում. խոնարհությունն է այդ։ Զուր կլինի հին գրվածքներում խոնարհ լինելու հորդորի ու հանձնարարության մասին գեթ մի ակնարկ փնտրելը։ Այս բառը նույնիսկ առաքինական իմաստով գոյություն չուներ, քանի որ քրիստոնեությունից առաջ այն նշանակում էր նվաստություն ու ցածրություն, հետևաբար և՝ խոտելի ու բացասական իմաստ ուներ։

Քրիստոնեությունը կերպարանափոխեց խոնարհությունը, և այն, ինչը որ մինչև քրիստոնեության գալուստը Սուրբ Գրքով միայն հրեաների համար հաստատված մի առաքինություն էր, քրիստոնեությամբ դարձավ առաքինություն համայն աշխարհի համար։ Հիրավի, թեև Հին Ուխտի հրեաները, որոնք ճանաչել էին ճշմարիտ Աստծուն, ճանաչել էին նաև խոնարհությունը, սակայն Քրիստոս եղավ միակը, որը կարողացավ քրիստոնեությունը տիեզերականացնել՝ որպես օրինակ ցույց տալով Իրեն. «Սովորեցե՛ք Ինձնից, որ հեզ եմ և սրտով խոնարհ» (Մատթ. ԺԱ 29)։

Խոնարհությունը չպետք է, որ հին իմաստասերների խորհածի պես՝ տկարություն ու ցածրություն համարվի։ Պատմության մեջ նրանք են համարվում ամենազորավորները, ովքեր ամենախոնարհներն են եղել։ Մովսեսը, Դավիթը, Պողոսը և այլք թե՛ իրենց կյանքով ու թե՛ իրենց գրվածքներով խոնարհության քարոզիչները եղան։ Նրանք իրենց խոնարհությամբ սասանեցրին ու կերպարանափոխեցին աշխարհը։

Բոլոր նրանք, ովքեր իմացական ու բարոյական վեհ անձնավորություններ են եղել, գլխավորաբար պարտական են իրենց խոնարհությանը։ Նրանք որքան ուզեցել են թափանցել գիտության խորքերը, այնքան նրանց մեջ ավելացել է խոնարհությունը։ Առաջադիմելու, զարգանալու, տիրանալու առաջին պայմանը խոնարհությունն է։ Մարդ պետք է խոնարհվի, որպեսզի սովորի, պատրաստվի, զարգանա ու ապահովի իր առաջադիմությունը։

Ընկերական կյանքում ևս նրա՛նք են կերպարանափոխվում և դառնում բարի ու լավը, ովքեր խոնարհ են, ովքեր գիտակից են իրենց տկարությունների հանդեպ ու ճանաչում են իրենց թերությունները։ Մարդ աշխատելու է մղվում այն ժամանակ, երբ խոնարհվում է՝ գնահատելու իր ներսն ու իր շուրջը եղող կացությունը և այդկերպ է, որ նա ապահովում է իր անձի առաջադիմությունն ու վերընթացը. «Այդ բանի վրա մտածի՛ր և հարատևի՛ր դրանում, որպեսզի քո առաջադիմությունը հայտնի լինի բոլորին (Ա Տիմ. Դ 15)։

Խոնարհությունը ոչ միայն մեր առաջադիմության նախապայմանն է, այլև հաճելի առաքինություն է նաև մարդկա՛նց նկատմամբ։ Աստծու նման՝ աշխարհն էլ հակառակ է ամբարտավաններին. աշխարհը ողջ հոգով դեմ է ու ատում է այդպիսիններին։ Աշխարհը սիրում ու հարգում է խոնարհներին, ներում է նրանց թերությունները, մինչդեռ մյուսների նկատմամբ չի ուզում ներողամիտ լինել։ Այս սքանչելի խոնարհությունը, որը մեր շուրջը ներողամտության ոգի է ստեղծում, երջանկության հասնելու ճանապարհին թանկագին մի տարր է։

Տառապանքի ու դժվարությունների մեջ էլ պետք է խոնարհություն ունենալ, քանի որ այն է միայն, որ ծնում է համբերության ոգին, որի շնորհիվ էլ տառապանքը ազնվացուցիչ դեր է ունենում մեզ համար։ Աֆրիկայի անապատներում, երբ փոթորիկ է լինում, ավազներն իսկույն փոշու նման վեր են ելնում և խլացուցիչ որոտումով արագորեն սուրում են մի կողմից՝ մյուս կողմը։ Այդժամ ճանապարհորդը պետք է գետնամած՝ խոնարհվի երեսի վրա, հակառակ դեպքում, եթե գլուխը վեր ցցած պահի, վայրկենական կարող է վրա հասնել մահը։

Նույնն է նաև մեր կյանքում, երբ փչում է փորձության հողմը։ Երանի՜ նրանց, ովքեր խոնարհվել ու գետնամած Աստծուն երկրպագել գիտեն տառապանքի դառը փորձությունների ժամանակ։ Այսպիսիններն են, որ կարող են ըմբռնել խոնարհության նշանակությունը և այսպիսիններն են միայն, որ խոնարհ մաքսավորի նման կարող են «արդարացած վերադառնալ իրենց տունը»։

Ո՜վ հավատացյալներ, «խոնարհվե՛ք Աստծո հզոր ձեռքի տակ, որպեսզի ժամանակին Նա ձեզ բարձրացնի» (Ա Պետրոս Ե 6)։ Ամեն։

Տեր Ղևոնդ վրդ. Դուրյան, «Պարզ քարոզներ», Բ հատոր, Փարիզ, 1924 թ.

Արևելահայերենի վերածեց Գևորգ սրկ. Կարապետյանը

Աղբյուր՝ Surbzoravor.am

Հետևեք մեզ նաև Telegram-ում